Izučavanje istorije muzike može početi sa razmišljenjem kako su ljudi zapisivali, ponavljali, izvodili melodije i, kao najvažnije, kako su znali da je to što izvode tačno i melodijski prijatno za uši bilo kog stanovnika. Po kom principu su se izdvajali najistaknutiji muzički umetnici i ko je ulagao u tematiku muzičkog pripovedanja kada su svi počeci bili direktno u vezi sa crkvom?

Foto: wikipedia.org

Osvrtom na istoriju muzike od srednjeg veka pa do današnjeg dana, uviđamo veliki uticaj crkve, a samim tim i politike, na razvoj muzičke delatnosti koja je upravo uz pomoć nje ostajala zapisana i dostupna i u 21. veku. Pozitivan uticaj verskih organizacija u različitoj meri je dao svoj pečat i putokaz istoriji muzike, u neku ruku ograničavajući je toliko da bude prilagođena i propuštena kroz „svetovne norme“ i kalupe. Iako se do 16. veka zapisi modernih muzičkih umetnika svode na minimalne brojeve, o istorijatu crkvene muzike skupina poznatih putokaza datira čak 2000 godina pre nove ere, dajući nam slikovit i pomalo mističan putokaz u prošlost, praveći vezu između crkve (politike) i muzike neraskidivom. Crkva i država nisu bile odvojene, već su zajedno stvarale svetovne i duhovne vođe naroda, koje su u zavisnosti od verske zajednice i vremena u kom su živele, muziku i nosioce muzičkog stvaralaštva podržavale ili zanemarivale.

PRAVOSLAVNA CRKVA I MUZIKA

Prema mišljenju mnogih teoretičara,  muzika istorijski počinje sa Grcima, a mnogoboštvo prelazi u legitimitet u vidu „Boga na zemlji“ u otelotvorenju vladara koji poseduje moć i novac. Posle podele Rimskog carstva i početkom srednjeg veka razdvaja se i verska sredina, a samim tim i razvoj muzike različitim. Pravoslavna vera kroz tadašnje Vizantijsko carstvo koristila se muzikom kao načinom „zastrašivanja“ svetovne vlasti, svesno vladajući saznanjima da kroz slavljenje boga slave cara, crkvu i poredak. Prenos željenog teksta kroz muzičke melodije ostaje nam zapisan pomoću jednih od prvih ostavština o muzičkim melodijama.

Neume (grč. neuma – znak iz srednjeg veka koji se koristio za beleženje muzičke melodije) specifičnog izgleda,  nepreciznog sleda zapisa sa „kukicama (akcentima)“ iznad slogova, daju nam prve uvide o crkvenoj muzici. Neume predstavljaju samo podsetnike, dok se melodija unapred znala i prenosila samo „usmenim“ putem, ostavljajući nam zajedno sa mozaicima i drugim arhitektonskim i umetničkim zaostavšinama prve zapise muzičke umetnosti.

- Neume, foto: academic.ru

…ZA TO VREME NA NAŠIM PROSTORIMA…

Po ugledu na Vizantiju uzajamna pomoć između vladara i poglavara crkve predstavljala je simbiozu dajući svakoj strani ono što je zahtevala. Vladari su davali novac crkvi, a zauzvrat su proglašavani svecima. Od napeva (dvojezičnih napeva sačuvanim kroz neume) iz 15-og veka sačuvano je petnaestak originalnih srednjovekovnih istorijskih zaostavština. Iako je taj broj zapisa mali, pozitivan uticaj Pravoslavne crkve svakako se ogleda u dokazima i dokumentovanim spisima koji su služili da se muzika nadgradi i nastavi svoj tok, budući da je mogućnost trajnog zapisa muzičkog dela bila u tom periodu nezamisliva.

Karlo Veliki
Foto: blic.rs

KATOLIČKI UTICAJ

Za razliku od Pravoslavne, Katolička crkva predstavljala je najvažniji faktor modelovanja muzike zabeleživši od VII, pa do XX veka veliki broj svetski priznatih umetnika koji su postavili temelje muzike. Nakon mračnog srednjeg veka koje je zadesilo zapad nakon naleta varvara, napredak koji je krunisan kao „Karolinška renesansa“ vinuo je franačko carstvo u najplodonosniji period. Karlo Veliki, iako nepismen, svesno je radio na reformi latinskog i opismenjavanju svog naroda, te se može smatrati jednim od najzaslužnijih vladara koji su svojim dostignućima omogućili sledećim naraštajima posedovanje brojnih dela antičkih pisaca i muzičkih zapisa. Sa velikom sigurnošću se može reći da sve do Karla Velikog zapisi nisu postojali. Prema zapisima teoretičara Lučana Albertija, Karolinška renesansa je u IX veku donela muzici prvu mogućnost da prodre van granica crkve i manastira. Prve svetovne pesme načinjene po ugledu na one verske zabeležene su u Evropi, a među njima i gorka tužbalica ispevana povodom smrti Karla Velikog.

PODUHVAT GRGURA VELIKOG

Antifonar
Foto: wikipedia.org

Definitivnu prekretnicu u procesu usmeravanja dalekih muzičkih komponenati prema Rimu predstavlja poduhvat Grgura Velikog koji je usmerio svojstvene muzičke vrednosti rimske crkve u suprotnom pravcu. Zanimljivo je to da je papa određivao šta je potrebno, a šta nepotrebno od muzičkog nasleđa koje je Grgur njemu izlagao, pakujući prikupljene odobrene pesme u monumentalnu knjigu zvanu „Antifonar“, koja je sadržala stalne pesme koje su se izvodile na misi, a to su Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus i Agnus Dei, kao i pesme koje se menjaju prema praznicima i godišnjem dobu.

Rimski ritual proširen je kroz zapisivanje pevanja i tu se muzički razvoj uz uticaj Katoličke crkve drastično počeo razlikovati od naše i Vizantijske. Pojavljuje se višeglasje i različiti načini zapisa (koordinatni sistem). Bogatstvo se daje crkvi i velelepne građevine (Firentinska katedrala), kao rezultat simbioze moći i zakona, ostaju kao simboli koji su odredili najvažnije tadašnje promene.

Firentinska katedrala
Foto: wikipedia.org

Iako je do XIX veka 90% stanovništva bilo nepismeno, siromašno i nezbrinuto, novac koji su posedovali plemići odlazio je upravo u reforme statusnih simbola, a samim tim i u crkvene zapise unutar crkava. Muzika koja je bila proizvod bogatog crkvenog života posedovala je isuviše veliku raskoš, gde se prvenstvena funkcija (prenos teksta) izgubila. Nakon Tridentskog sabora Rimokatoličke crkve, unajmljivanjem Đovanija Pjerluiđija da Palestrine piše se nova, pojednostavljena muzika sa novim standardima (šest glasova) prilagođena širim narodnim masama.

ODVAJANJE RIMA I RIMSKE CRKVE

Potreba za reformacijom i za odvajanjem od Katoličke crkve zbila se u XVI veku, posredstvom Martina Lutera koji je svojom tekstom „95 teza o iskvarenosti Katoličke crkve“ započeo protestantsku reformu. Boreći se protiv kupovine oprosta i drugih nečasnih radnji Katoličke crkve, bivajući pod zaštitom nemačkih vladara, Martin Luter je započeo proces odvajanja od Rima i Rimske crkve. Zamenivši nerazumljivi latinski sa nemačkim, Luter je u saradnji sa nemačkim kompozitorom Johanom Valterom ostavio i nekoliko primeraka protestantskih muzičkih spisa. Upravo ta reformacija uvodi novi oblik hrišćanske muzike, poznat danas kao protestantski koral. Imajući koren u starim nemačkim narodnim duhovnim pesmama, ova muzika se izvodi jednoglasno, uz pratnju orgulja, ili harmonično u četiri glasa.

ISLAMSKE VERSKE ZAJEDNICE SE ZA VREME RAZVIJANJA MUZIKE PO SVETU…

…mogu pohvaliti procvatom arhitekture, kaligrafije, slikarstva, kao i muzike. Za razliku od hrišćanske umetnosti, izraz islamska umetnost u sebi ne sadrži odrednicu religijskog. To je umetnost nastala u zemljama u kojim je većinska religija islam, bez obzira na versku pripadnost pojedinaca koji su tu umetnost stvarali. Zapisi koji su nam omogućeni zabeležavani su u „Hiljadu i jednoj noći“. Za vreme Abasidskog kalifata, prevedena su i brojna dela iz oblasti muzičke teorije, kao što su dva Aristotelova dela naslovljena Kitab al-Masa’il i Kitab fi al-Nafsi, zatim prevedeno je i Galenovo delo Kitab al-Sawt (De voce), kao i Euklidovo delo Kitab al-Qanun (canon) i druga. Naučno-matematička strana muzike crpljena je od Grka, ali je praktična strana imala čisto arabljanske obrasce. Vodeća ličnost muzičkih pisaca posle grčke škole bio je filozof al-Kindi, koji je živeo u drugoj polovini IX veka. Pored njega spominju se još i al-Farabi i al-Razi.

- Foto: gitarrenbrevier.de

Crkva je bila i ostala jedina ustanova koja se nalazila u gotovo svakom mestu širom zemlje bilo ono malo ili ne, moderno ili ne, razvijeno ili nerazvijeno. Posedujući moć, a samim tim i propagirano znanje i istinitost, imala je privilegije da diktira trendove i istoriju. Kako su crkve posedovale najveće količine novca lako su nadvladavale svetovne pobune i konkurencije. Posedovanjem velike količine dragocenosti i novca, crkva je u dogovorima sa vladarima lako mogla odlučivati i suzbijati nepovoljne slobodne umetnike i određivala ko je dovoljno dobar za javno priznatog umetnika. Očuvanje umetničkih dela omogućeno je upravo uz pomoć verskih institucija koje su radi održivosti svoje infrastrukture morale da ulažu u duhovne baštine takmičeći se sa oprečnim verskim zajednicama i njihovim međusobnim uticajima. Osvrtom na sam početak muzičkih zapisa koji su mogli biti zauvek uništeni zubom vremena, ratovima se može potvrditi pozitivan uticaj crkve bez obzira da li je to pravoslavna, katolička ili neka druga verska opredeljenost. Svi su imali, pregledom istorijski navedenih činjenica, pozitivan uticaj upravo zato što su obezbedili očuvanje muzičkog stvaralaštva i podršku muzičkim stvaraocima. Na bazi muzike izvođene na instrumentima koje koristimo i danas (harfe, laute, citre, flaute, oboe, rogovi, trube, orgulje, udaraljke i zvona), nastala su najpoznatija dela današnjice.

Povezanost muzike kroz pesmu ili instrumentalnu interpretaciju sa verskim ritualima sačuvana je i danas, bez obzira na manipulativnu moć. Pozitivno utiče na ljudsku emociju. Daje snagu, veru i nadu.

- AUTOR: Mina Paunović